Rupert Sheldrake: Η μνήμη είναι έμφυτη στη φύση;

Rupert Sheldrake: Η μνήμη είναι έμφυτη στη φύση;
"Αυτά που πιστεύω αληθεύουν, αν και δεν μπορώ να τ' αποδείξω"

Ο Rupert Sheldrake





Οι περισσότεροι από τους επονομαζόμενους «φυσικούς νόμους» είναι περισσότερο συνήθειες. Δεν υπάρχει λόγος να υποθέτουμε ότι όλοι οι φυσικοί νόμοι σχηματίστηκαν πλήρως τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης, σαν ένα είδος Κοσμικού Ναπολεόνιου Κώδικα, ή ότι υπάρχουν σε ένα πεδίο μεταφυσικής πέρα από το χρόνο και το χώρο. Πριν τη γενική αποδοχή της θεωρίας της μεγάλης έκρηξης στη δεκαετία του ’60, οι αιώνιοι νόμοι φαινόταν να έχουν κάποιο νόημα. Το ίδιο το σύμπαν θεωρούνταν ως αιώνιο και η έννοια της εξέλιξης περιοριζόταν στο βιολογικό πεδίο. Αλλά τώρα ζούμε σε ένα ριζοσπαστικά εξελικτικό σύμπαν. Αν θέλαμε να περιοριστούμε στην ιδέα των φυσικών νόμων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι όπως η ίδια η φύση εξελίσσεται, έτσι κάνουν και οι φυσικοί νόμοι, όπως ακριβώς και οι ανθρώπινοι νόμοι εξελίσσονται στο χρόνο. Αλλά έτσι, πώς θα μπορούσαν οι νόμοι της φύσης να παραμένουν στη μνήμη της φύσης ή να ενισχύονται; Ο όρος «νόμος» είναι ενοχλητικά ανθρωπομορφικός. Ο όρος «συνήθεια» είναι λιγότερο ανθρωποκεντρικός. Πολλοί οργανισμοί έχουν συνήθειες, αλλά μόνο οι άνθρωποι έχουν νόμους.


Οι συνήθειες υπόκεινται στη φυσική επιλογή και όσο πιο συχνά επαναλαμβάνονται, τόσο πιο πιθανοί γίνονται. Τα ζώα κληρονομούν τις επιτυχημένες συνήθειες των ειδών τους ως ένστικτα. Εμείς κληρονομούμε σωματικές, συναισθηματικές, νοητικές και πολιτιστικές συνήθειες, καθώς και τις συνήθειες των γλωσσών μας. Οι συνήθειες της φύσης εξαρτούνται από μη-τοπικές ενισχύσεις ομοιότητας. Με κάποιο είδος συντονισμού ή αντήχησης, τα μοντέλα δραστηριότητας σε αυτο-οργανωμένα συστήματα επηρεάζονται από παρόμοια μοντέλα από το παρελθόν, προσδίδοντας σε κάθε είδος και κάθε αυτο-οργανωμένο σύστημα συλλογική μνήμη. Μοιάζει αυτό ίσως με μια αόριστη φιλοσοφική ιδέα; Πιστεύω ότι μπορεί να διαμορφωθεί ως μια ελέγξιμη επιστημονική υπόθεση.


Το ενδιαφέρον μου για τις εξελίχτηκες συνήθειες ξεκίνησε καθώς ερευνούσα στο πεδίο της αναπτυξιακής βιολογίας και ενισχύθηκε από την ανάγνωση του Δαρβίνου, για τον οποίο οι συνήθειες των οργανισμών ήταν σημαντικές. Όπως τόνισε ο Francis Huxley, το γνωστό βιβλίο του Δαρβίνου θα μπορούσε καλύτερα να έχει τον τίτλο «Η καταγωγή των Συνηθειών». Μέσα από 15 χρόνια έρευνας στην ανάπτυξη των φυτών, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι για να κατανοηθεί η ανάπτυξη των φυτών, δεν αρκούν η μορφογένεση, τα γονίδια και τα γονιδιακά προϊόντα. Η μορφογένεση επίσης εξαρτάται από πεδία οργάνωσης. Το ίδιο επιχείρημα ισχύει και για την ανάπτυξη των ζώων. Από το 1920 πολλοί αναπτυξιακοί βιολόγοι πρότειναν τη θεωρία ότι η βιολογική οργάνωση εξαρτάται από πεδία, που μπορούν να ονομαστούν ως βιολογικά, αναπτυξιακά, ή μορφογενετικά. Τα κύτταρα προέρχονται από άλλα κύτταρα και όλα κληρονομούν πεδία οργάνωσης. Τα γονίδια είναι μέρος αυτής της οργάνωσης και παίζουν ένα σημαντικό ρόλο, αλλά δεν εξηγούν την ίδια την οργάνωση. Γιατί όχι;


Με τη βοήθεια της μοριακής βιολογίας γνωρίζουμε σήμερα τι κάνουν τα γονίδια. Βοηθούν τους οργανισμούς να σχηματίσουν πρωτεΐνες. Άλλα γονίδια σχετίζονται με τον έλεγχο της πρωτεϊνικής σύνθεσης. Αναγνωρίσιμα γονίδια ενεργοποιούνται και συγκεκριμένες πρωτεΐνες παράγονται στην αρχή των νέων αναπτυξιακών διαδικασιών. Κάποια από αυτά τα γονίδια, όπως το γονίδιο του Χοξ στις μύγες των φρούτων, σκουλήκια, ψάρια και θηλαστικά, είναι πολύ παρόμοια. Με όρους εξελικτικής, είναι γονίδια υψηλής συντήρησης. Αλλά η ενεργοποίηση τέτοιων γονιδίων δεν μπορεί από μόνη της να προσδιορίσει τη μορφή, με άλλα λόγια οι μύγες των φρούτων δε θα διέφεραν μορφικά από εμάς.


Πολλοί οργανισμοί ζουν όπως τα ελεύθερα κύτταρα, συμπεριλαμβανομένων πολλών ειδών μαγιάς, βακτηρίων και αμοιβάδας. Κάποια σχηματίζουν πολύπλοκους ορυκτούς σκελετούς, όπως στα διάτομα και τα πρωτόζωα, που ερευνήθηκαν και παρουσιάστηκαν το 19ο αιώνα από τον Ernst Haeckel. Η θεωρία της δημιουργίας των κατάλληλων πρωτεϊνών την κατάλληλη στιγμή δεν μπορεί να εξηγήσει τέτοιες δομές, χωρίς τη συμμετοχή πολλών άλλων δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένης της οργανωτικής δραστηριότητας της κυτταρικής μεμβράνης και των μικροσωληνίσκων πρωτοπλάσματος.


Πολλοί αναπτυξιακοί βιολόγοι δέχονται την ανάγκη για μια ολιστική και ενοποιητική σύλληψη του ζωντανού οργανισμού. Αλλιώς η βιολογία θα συνεχίσει να σπαρταρά, ακόμη και να πνίγεται σε ωκεανούς από δεδομένα, καθώς περισσότερα γονιδιώματα εμφανίζονται, γονίδια κλωνοποιούνται, και πρωτεΐνες χαρακτηρίζονται. Υποπτεύομαι ότι τα μορφογενετικά πεδία λειτουργούν επιβάλλοντας ειδικά μοντέλα στα αλλιώς τυχαία ή αόριστα μοντέλα δραστηριότητας. Για παράδειγμα, προκαλούν την κρυστάλλωση των μικροσωληνίσκων περισσότερο σε κάποιο συγκεκριμένο τμήμα του κυττάρου, ακόμη και αν οι υπομονάδες από τις οποίες αυτά δημιουργούνται υπάρχουν σε όλο το κύτταρο.


Τα μορφογενετικά πεδία δεν είναι αμετάβλητα, αλλά εξελίσσονται. Τα μορφογενετικά πεδία των αφγανών κυνηγετικών σκυλιών έχουν διαφοροποιηθεί από τα αντίστοιχα πεδία των προγόνων τους, των λύκων. Πώς κληρονομήθηκαν αυτά τα πεδία; Πιστεύω, αλλά δε μπορώ να αποδείξω, ότι αυτά μεταδόθηκαν μέσω κάποιου είδους μη-τοπικού συντονισμού ή αντήχησης και πρότεινα τον όρο «μορφική αντήχηση» για αυτή τη διαδικασία. Τα πεδία που οργανώνουν τη δραστηριότητα του νευρικού συστήματος έχουν ομοιοτρόπως κληρονομηθεί μέσω μορφικής αντήχησης, μεταβιβάζοντας συλλογική, ενστικτώδη μνήμη. Η αντήχηση ενός εγκεφάλου με μια παρελθόντα κατάστασή του βοηθά να κατανοηθεί η μνήμη των ζώων και των ανθρώπων. Οι κοινωνικές ομάδες παρομοίως οργανώνονται από μορφογενετικά πεδία. Οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν μνήμες, οι οποίες μεταδίδονται μέσω της ομαδικής κουλτούρας και είναι ρητώς μεταδιδόμενες μέσω των τελετουργικών νόμων, της ίδρυσης και του μύθου, όπως στο Εβραϊκό Πάσχα, ή στη Χριστιανική Θεία Κοινωνία και το Αμερικάνικο Ευχαριστήριο Δείπνο, μέσω των οποίων το παρελθόν γίνεται παρόν, λόγω αντήχησης, με αυτούς, που εκτελούσαν τις ίδιες τελετουργίες στο παρελθόν.


Άλλοι μπορεί να προτιμούν να απαλλάσσονται από την ιδέα των πεδίων και να ερμηνεύουν την εξέλιξη των οργανισμών με κάποιο άλλο τρόπο, ίσως χρησιμοποιώντας πιο γενικούς όρους, όπως «ιδιότητες εμφανιζόμενων συστημάτων». Αλλά, ανεξάρτητα από τις λεπτομέρειες των μοντέλων, πιστεύω ότι η φυσική εξέλιξη των συνηθειών θα παίξει ένα ουσιαστικό ρόλο σε κάθε ενοποιημένη θεωρία εξέλιξης, όχι μόνο βιολογικής, αλλά και φυσικής, χημικής, κοσμικής, κοινωνικής, πνευματικής και πολιτιστικής.